Możliwość odwoływania władz lokalnych w referendum gwarantuje art. 170 Konstytucji: „Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa”.

Referendum odwoławcze może dotyczyć organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (rady gminy, rady powiatu, sejmiku wojewódzkiego) oraz wójta/burmistrza/prezydenta miasta. 

Referendum odwoławcze wójta/burmistrza/prezydenta miasta przeprowadza się z inicjatywy organu stanowiącego (rada gminy/miasta) w drodze uchwały wyrażonej bezwzględną większością głosów całego jej składu (art. 28b ustawy o samorządzie gminnym) lub na wniosek 10% mieszkańców gminy lub powiatu oraz 5% mieszkańców województwa (art. 4 ustawy o referendum lokalnym).

Nieudzielenie absolutorium wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi miasta co najmniej 9 miesięcy po jego wyborze i co najmniej 9 miesięcy przed końcem jego kadencji oznacza automatycznie podjęcie inicjatywy przeprowadzenia referendum w sprawie jego odwołania (art. 28a ustawy o samorządzie gminnym). Decyzję o przeprowadzeniu referendum Rada Gminy podejmuje większością bezwzględna ustawowego składu rady.

Decyzję o przeprowadzenie referendum odwoławczego wójta/burmistrza/prezydenta miasta Rada Gminy może podjąć z innych powodów co najmniej 9 miesięcy po jego wyborze i co najmniej 9 miesięcy przed końcem jego kadencji większością 3/5 ustawowego składu.

W przypadku inicjatywy odwołania organu stanowiącego (rada gminy, rada powiatu, sejmik wojewódzki) referendum można przeprowadzić wyłącznie z inicjatywy obywateli (art. 5 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym).

Z inicjatywą przeprowadzenia referendum lokalnego może wystąpić grupa 15 lub, w przypadku gminy, 5 obywateli mających prawo głosować w wyborach do jednostek w których ma się odbyć referendum, statutowa struktura terenowa partii działająca na terenie danej jednostki oraz organizacja społeczna z osobowością prawną, której statutowa działalność obejmuje co najmniej obszar danej jednostki. (art. 11 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym)

Wniosek mieszkańców na poziomie gminy może dotyczyć jednocześnie odwołania rady gminy i wójta/burmistrza/prezydenta lub jednego z tych organów (art. 5 ust. 1a ustawy o referendum lokalnym).

Wniosek o odwołanie organu jednostki samorządu terytorialnego może zostać złożony nie wcześniej niż 10 miesięcy po dacie jego wyboru lub 10 miesięcy po ostatnim referendum w sprawie jego odwołania. Wniosku nie można również składać później niż na 8 miesięcy przed upływem jego kadencji (art. 5 ust 2 ustawy o referendum lokalnym).

Zgodnie z art. 55 ustawy o referendum lokalnym do ważności referendum odwoławczego potrzebny jest udział co najmniej 3/5 liczby wyborców biorących udział w głosowaniu nad jego wyborem. 

Obecnie trwają w parlamencie prace nad radykalnym ułatwieniem organizacji referendów lokalnych. O ewentualnych zmianach, a także doświadczeniach odwoławczych referendów lokalnych w Polsce będziemy informować na tej stronie oraz w aktualnościach poniżej.