Możliwość podejmowania decyzji na szczeblu samorządowym w referendum gwarantuje art. 170 Konstytucji: „Członkowie wspólnoty samorządowej mogą decydować, w drodze referendum, o sprawach dotyczących tej wspólnoty, w tym o odwołaniu pochodzącego z wyborów bezpośrednich organu samorządu terytorialnego. Zasady i tryb przeprowadzania referendum lokalnego określa ustawa”. Referendum lokalne uregulowane jest w ustawie o referendum lokalnym z dnia 15 września 2015 roku. 

Czego może dotyczyć referendum merytoryczne?
W referendum lokalnym mieszkańcy wspólnoty mogą wyrazić swoją wolę co do sposobu rozstrzygnięcia kwestii mieszczącej się w kompetencjach danej jednostki oraz innych istotnych decyzjach. W drodze referendum lokalnego mieszkańcy samorządu decydują również o samoopodatkowaniu. 

Kto może zainicjować referendum?
Zgodnie z art. 4 ustawy o referendum lokalnym przeprowadza się je z inicjatywy organu stanowiącego (rada gminy/miasta/powiatu/sejmik wojewódzki) w drodze uchwały wyrażonej bezwzględną większością głosów całego jej składu lub na wniosek 10% mieszkańców gminy lub powiatu oraz 5% mieszkańców województwa.

Z inicjatywą przeprowadzenia referendum lokalnego może wystąpić grupa 15 lub, w przypadku gminy, 5 obywateli mających prawo głosować w wyborach do jednostek w których ma się odbyć referendum, statutowa struktura terenowa partii działająca na terenie danej jednostki oraz organizacja społeczna z osobowością prawną, której statutowa działalność obejmuje co najmniej obszar danej jednostki. (art. 11 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym)

W przypadku organizowania referendum z inicjatywy mieszkańców ws. utworzenia, połączenia, podziału, zniesienia gminy i ustalenia jej granicy musioże wystąpić jedynie grupa 15 obywateli posiadająca prawo głosu w wyborach w tej gminie. (art. 11 ust. 1a ustawy o referendum lokalnym).

O powstaniu inicjatywy inicjator referendum informuje na piśmie przewodniczącego zarządu danej jednostki, a w przypadku gmin – wójta/burmistrza/prezydenta (art. 12 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym). Inicjator w ciągu 14 dni otrzymuje powiadomienie o liczbie mieszkańców uprawnionych do głosowania w danej jednostce samorządu terytorialnego (art 12 ust. 5 ustawy o referendum lokalnym). Zgodnie z art. 14 ustawy od dnia otrzymania powiadomienia organizatorzy inicjatywy mają 60 dni na zebranie i przekazanie podpisów do przewodniczącego zarządu jednostki, a w gminie do wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Jeśli liczba ważnych podpisów spełni wymogi i treść głosowania jest zgodna z prawem, zarządza się referendum.

Kiedy referendum jest ważne?
Referendum lokalne jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania (art. 55 ust. 1 ustawy o referendum lokalnym). Wynik jest rozstrzygający, jeśli za rozwiązaniem oddano ponad połowę ważnych głosów. W przypadku referendum o samoopodatkowaniu wymagana jest większość co najmniej ⅔ ważnie oddanych głosów (art. 56 ust. 2 ustawy o referendum lokalnym).

Co dalej?
Obecnie trwają w parlamencie prace nad radykalnym ułatwieniem organizacji referendów lokalnych. O ewentualnych zmianach, a także doświadczeniach merytorycznych referendów lokalnych w Polsce i zagranicą będziemy informować na tej stronie oraz w aktualnościach poniżej.